TTIP and the politics of economic modeling

In our post-democratic era government from, for and by the people is increasingly replaced by governance from, for and by technocrats. Citzens are kept at one remove from politics by the technical nature of the language in which politics is being waged. That is partly because of increasing societal complexity; partly because of the decline in discretionary public spending, as Wolfgang Streeck and Armin Schäfer have shown in Politics in the Age of Austerity; but also because of intentional elite strategizing. No better way to keep citizens out of the fray than by framing the issue at stake as an engineering problem.

No better illustration of how this works then the politics surrounding the Transatlantic Trade and Investment Pact (TTIP) that is currently being negotiated between the US and the EU. Dating back to early 2013 when Obama and his EC counterpart Barosso flagued their mutual willingness to embark on the establishment of a Free Trade Agreement between the US and the EU (a long standing wish of the European and American business communities), the negotiations were initially treated by the American and European political elites as a matter of better market coordination with only positive welfare consequences (win-win) and hence without any need for democratic consultation. Increased output legitimacy was deemed to be sufficient to dispense with input legitimacy, to paraphrase the German political scientist Fritz Scharpf.

To back this up, European commissioner De Gucht who was responsible for the negotiations commissioned a number of studies from prestigious European think tanks as background material for the political marketing of the pact. Using sophisticated econometric trade models (Computable General Equilibrium), Ecorys, Bertelsmann and IFO predicted small employment and welfare gains in the case of maximal harmonization in the medium to long term. What was left out of account in all three studies were transition costs, redistributive effects as well as social and ecological effects. Moreover, the models were based on the assumptions of full employment (employment losses in sector A are by definition compensated by employment gains in sector B) as well as homothetical cost functions, meaning that the relative costs of labour and capital are assumed to be fixed, which defines shifts from labour to capital a priori out of existence.

The two riders – the degree of harmonization and the timing of effects – proved crucial in the political debates that ensued when one year into the negotiations the press finally got wind if it (George Monbiot of the Guardian on November 3,2013) and raised doubts about the redistributive neutrality of the pact. For they allowed proponents to sell TTIP to increasingly skeptical citizens as economically beneficial without indicating that these benefits hinged crucially on the successes of the negotiators to fully eradicate non-tariff trade barriers (of which an increasing number proved highly controversial, i.e. chlorinated chicken, GMO food, financial services) and would manifest themselves only on the medium to long term, raising strong doubts about how TTIP could ever be ‘the cheapest stimulus package you can imagine’, as De Gucht claimed in a March 2, 2013 speech held at Harvard.

As the economic sociologists Ferdi De Ville and Gabriel Siles-Brügge have recently argued in New Political Economy, economic modeling is not so much about actually ‘predicting’ future welfare effects of current political decisions but is rather about politically ‘managing fictional expectations’. In contrast to their putative aim, namely providing reliable guides into an uncertain future, these models help to construct a certain but imaginary future in order to facilitate political consensus on the issue at stake by using a fictional econometric world that due to its technical nature is able to hide its fictional nature from the eyes of non-experts.

In the words of De Ville and Siles-Brügge:

[I]n line with the ‘ideational turn’ in political economy, we argue that it is not objective consequences of trade agreements as such (which simply cannot be known for certain a priori), but the management of expectations about their effects which affects the support for and opposition to the launch, conduct and conclusion of free trade negotiations (p. 19).

If economic modeling does indeed serve predominantly political functions and is to a strong degree nothing but an exercise (albeit a theoretically controlled one) in fictional imagination, there would be no better way to bring to the fore the politics of modeling than by being presented with a wider variety of ‘predictions’ based on competing econometric models. Nothing beats another ‘fictional expectation’ to highlight the fictional nature of any exercise in econometric modeling.

That is precisely what the US-based Italian economist Jeronim Capaldo of Tufts University has done. In a widely debated 2014 paper Capaldo presents different ‘fictional expectations’ regarding the future employment and welfare effects of TTIP, which are strongly at odds with those of the EC commissioned reports. Instead of gains, Capaldo’s econometric exercise ‘predicts’ losses, especially for the North-European members of the EU. By bracketing the assumptions of full employment and homothetic cost functions, Capaldo’s model is able to include transition costs as well as redistributive effects. In particular, Capaldo ‘predicts’ rising unemployment as well as welfare losses as a result of a declining labour share of the national product caused by a weakened bargaining position of labour unions.

What is interesting about Capaldo’s paper is not that his ‘predictions’ are negative or even different from the official reports, but that he used an alternative econometric model to derive his ‘fictional expectations’, namely the so-called United Nations Economic Policy Model (UNEP). By doing so, Capaldo has done democracy a big favor. By demonstrating that different econometric models produce different future worlds, Capaldo has shown policy makers as well as ngo’s and citizens that the certainty proclaimed by the political marketeers of TTIP is a political fiction which serves particular political interests. Capaldo’s counter-imagination has given politics back to citizens. For this, he should be applauded instead of attacked, as Jacques Pelkmans, a Dutch economist from the EU funded College of Europe, in a recent interview in the Dutch daily De Volkskrant so unfairly did, when he accused Capaldo of ‘hooliganism’ that was merely meant to harm Pelkmans' cherished TTIP.

One would have hoped – seven years after a crisis which discredited large parts of the mainstream economic paradigm – to see a tad more humility among the economic tribe, a tidbit more self-awareness about the limitations of their own models, a teeny weeny more recognition of the unavoidable politics informing their theories, as well as a little more appreciation for the need to have a serious conversation between different economic paradigms. If only to teach citizens, politicians and journo's that they shouldn’t take economic ‘expertise’ too seriously.

Waarom de Nederlandse huizenzeepbel geen zeepbel mag heten

We schrijven 20 januari 2000. In een brief aan de Tweede Kamer constateert DNB dat Nederland aankoerst op een huizenzeepbel van de buitencategorie. Met grote gevolgen voor de schuldpositie van huishoudens, de balansen van banken en de financiële stabiliteit van Nederland.

De cijfers liegen er niet om. Tussen 1994 en 1998 was de maximale leenruimte voor een tweeverdienersechtpaar met 86 procent gestegen, van 242.688 gulden in 1994 naar 451.332 gulden in 1998. Daarvan kon volgens DNB slechts een vijfde worden verklaard uit reële salarisstijgingen.

Ook al was er volgens DNB geen reden te vrezen voor een grote kladderedatsj, toch adviseerde de toezichthouder om het maximale leenplafond in de toekomst op 100 procent van de waarde van het onderpand te stellen. Uiteraard in overleg met de sector. Dit was immers het tijdperk-Wellink.

Hoe reageerde de verantwoordelijke minister, vvd-er Gerrit Zalm? Ik citeer: ‘Het rapport onderbouwt de tot dusver gevolgde beleidslijn, waarbij de transparantie van de markt voor hypothecaire kredietverlening voorop staat en het beleid meer in het bijzonder is gericht op het bevorderen van een goede en objectieve verschaffing van informatie bij het verstrekken van hypothecaire leningen.’ Oftewel geen zorgen: transparantie en marktwerking volstaan om de boel gezond te houden.

Om te vervolgen dat ‘het van belang is dat huizenkopers voldoende financieringsmogelijkheden houden’ en dat het dus geen pas geeft om een leningenplafond van 100 procent in te stellen en dat ‘het niet aan de overheid is om de keuze van de consument en de geldverstrekker te bepalen’, maar aan de markt. En dus gebeurde er niets.

Acht jaar later, zes maanden voor het bankroet van Lehman Brothers, zette het IMF in zijn halfjaarlijkse World Economic Outlook Nederland in het rijtje van landen met de grootste ‘onverklaarbare’ overwaardering van huizen: ‘De landen die de grootste onverklaarbare huizenprijsstijgingen hebben doorgemaakt, zijn Ierland, Nederland en het VK – na tien jaar waren de huizenprijzen in deze landen 30 procent hoger dan volgens de “fundamentals” zou horen.’

In de dagen erna brak een stortvloed van kritiek los op de berekeningen van het IMF, met achter de schermen diplomatieke pressie op hoog niveau. 10 april, Wouter Bos in Het Financieele Dagblad: ‘IMF te negatief over Nederland’. Diezelfde dag in het NRC Handelsblad, Ger Hukker van de Nederlandse Vereniging van Makelaars: ‘IMF maakt grote fouten in de analyse’. 11 april, Rabo-econoom De Jong-Tennekes in het Nederlandsch Dagblad: ‘Het IMF slaat de plank volledig mis met zijn waarschuwing dat de kredietcrisis een bedreiging vormt voor de Nederlandse huizenmarkt’. Hukker opnieuw, nu in de Volkskrant: ‘Het is kwalijk dat het IMF zulk slecht onderzoek de wereld in slingert’, en: 'Niks zeepbel, niks 30 procent te duur. Met de huizenmarkt in Nederland is niks mis.'

12 april, Volkskrant-columnist Frank Kalshoven: ‘Het IMF begrijpt de Nederlandse huizenmarkt niet’. 13 april, De Telegraaf: ‘Wellink witheet op IMF: van rapport over huizenmarkt klopt niets’. 15 april, Freek Hoek, PR-man van de Rabobank in Het Financieele Dagblad: ‘Het IMF schaadt Nederlandse banken', 'Het IMF zit ernaast. Maar beleggers schrikken hiervan', aldus Hoek. 'Dit kan zeker effect hebben op de renteopslag die we betalen. Of beleggers zeggen dat ze helemaal geen papier meer van Nederlandse banken kopen’.

19 april, het CPB in de Volkskrant: ‘geen lucht in prijs van huizen’, en: ‘De huizenprijzen zitten ongeveer op het niveau dat je zou mogen verwachten’. 21 april, het IMF trekt de waarschuwing schielijk in: ‘De exacte cijfers moeten met een korreltje zout genomen worden’, aldus een woordvoerder. In 2014 waren de huizenprijzen met 25 procent gedaald en zat het IMF er dus verrassend dichtbij.

Zes jaar na de crisis likt Nederland nog altijd de wonden van zijn geïmplodeerde huizenzeepbel. Van de 4,6 miljoen huishoudens met een hypothecaire schuld hikken er pakweg 1,5 miljoen tegen forse onderwaarde aan. Dat is een derde van alle huishoudens, meer dan de kwart die in de VS op het dieptepunt van de crisis onder water stond.

En waren het in de VS overwegend de laaggeschoolden aan de onderkant van de arbeidsmarkt die hun onroerend goed vermogen zagen verdampen, in Nederland zijn het vooral de 45-minners die onder water staan. Volgens DNB kijkt 60 procent van de leeftijdcohorten tussen de 25 en 45 jaar aan tegen onderwaarde, is tussen de 45 en 50 jaar het percentage met onderwaarde en overwaarde min of meer gelijk, terwijl iedereen boven de 50 forse tot zeer forse (meer dan een ton) overwaarde heeft.

Huizenzeepbellen zijn verschrikkelijk: ze hebben nieuwkomers op de huizenmarkt gedwongen zich tot hun oren in de schulden te steken, net op het moment dat ook de zorg voor kinderen en ouders op het gezinsbudget drukt. Ze hebben in Nederland tot scherp stijgende woonlasten geleid (na Griekenland en Denemarken met 30 procent van het besteedbaar inkomen de hoogste van Europa), ze hebben de omvang van de hypothekenportefeuille op de bancaire balansen verder opgestuwd, ze hebben kwetsbare huishoudens opgezadeld met een van de hoogste private schuldenlasten ter wereld en ze hebben huishoudens, banken en de Nederlandse economie op onverantwoorde wijze blootgesteld aan plotselinge disrupties in het interbancaire leenverkeer. Zo bleek na het bankroet van Lehman Brothers op 15 september 2008.

Van de vier Nederlandse grootbanken moesten er twee worden genationaliseerd, had er een forse kapitaalinjecties en staatsgaranties nodig en moest een handvol kleinere banken en verzekeringsmaatschappijen ofwel bij de overheid aankloppen ofwel bij grotere collega’s toevlucht zoeken. De directe schade voor de Nederlandse belastingbetaler bedroeg volgens de Rekenkamer 129 miljard euro, waarmee Nederland tot de zwaarst getroffen landen behoort. Om over de indirecte schade in de vorm van gemiste groei – in 2015 is de Nederlandse economie per hoofd van de bevolking nog altijd 5 procentpunt kleiner dan in 2008 – baanverlies, faillissementen, gestegen zelfmoorden en dalend kindertal maar te zwijgen.

En dus zou je verwachten dat de politieke elite alles op alles zet om huizenzeepbellen in de toekomst te voorkomen. Onder het motto: eens maar nooit weer. Inderdaad zijn de leenvoorwaarden verscherpt: er is een aflossingverplichting geïntroduceerd, de aftrekbaarheid is gelimiteerd en er is een lager leenplafond overeen gekomen. Maar de invoeringstermijn is lang en de maatregelen zijn onvoldoende om Nederland in de pas te laten lopen met meer restrictieve buitenlanden. Terwijl de Zweedse centrale bank een leenplafond van 50 procent overweegt, kan je in Nederland nog altijd een huis kopen zonder eigen geld.

Het komt door de schaamteloze lobby van een bancaire sector die niets heeft geleerd, niets is vergeten en die de Nederlandse economie zes jaar na de grootste crisis sinds de jaren dertig nog altijd in een wurggreep houdt. Neem het document dat de NVB op 26 mei 2014 het licht deed zien, getiteld ‘The Dutch housing market’. Het is de klunzige poging van de Nederlandse bankenlobbyist om het beeld dat in het buitenland bestaat van de Nederlandse huizenmarkt, namelijk dat Nederland zucht onder een huizenzeepbel van Ierse proporties en wereldkampioen hypotheekschulden is, bij te stellen.

In het document bestaat de NVB het niet alleen te ontkennen dat er iets mis is met de huizenmarkt, maar ook te beweren dat de oorzaak van de problemen niet bij de banken maar bij fiscus en huurders ligt: ‘In Nederland hebben fiscale aftrekposten een grote rol gespeeld bij de ontwikkeling van zowel de huizenmarkt als de hypotheekmarkt. De omvangrijke en strikt gereguleerde huurmarkt is ook een factor geweest.’

Of neem het aanstaande eerherstel van de verpakte hypotheek, een langgekoesterde wens van Nederlandse bankiers. Voor de crisis waren Nederlandse banken voor hun financiering zwaar afhankelijk geworden van deze markt. Pakweg een derde van alle Nederlandse hypotheken is als obligatie weggezet bij buitenlandse banken en pensioenfondsen.

Geen wonder dus dat de NVB in haar bijdragen aan de Bazelse consultatierondes voor nieuwe buffereisen (Bazel 3) er op bleef hameren dat de internationale toezichthouder bij haar regelgeving rekening moest houden met het ‘uitzonderlijk goede track record’ van Nederlandse securitisaties tijdens de crisis. En daarmee bedoelde de NVB de lage faillisementen: Nederlandse securitisaties zijn ‘prime’, niet ‘sub-prime’. En daarmee verzweeg de NVB gemakshalve de rol die securitisatie had gespeeld bij het opblazen van de Nederlandse huizenzeepbel.

Of zoals Rob Koning, directeur van de Dutch Securitisation Association – een inittiatief van het inmiddels verscheden Holland Financial Centre, opgericht in september 2013 om de reputatie van de verpakte hypotheek op te vijzelen – in een uitzending van Argos op 21 juni 2014 toegaf: ‘Wat wij hopen, is dat de economie weer gaat aantrekken, mensen weer huizen gaan kopen, dat de hypotheekschuld weer voorzichtig gaat toenemen. En dat moet gefinancierd worden en dat kan niet met een teruglopende securitisatiemarkt.’

Om eraan toe te voegen dat de huizenprijsdaling van de afgelopen zes jaar een afwijking was en terugkeer naar het prijsniveau (en schuldenpeil) van 2008 het streven moet zijn. Om dat mogelijk te maken heeft Koning de ECB, Bazel en DNB onophoudelijk bestookt: ‘Overal hebben we duidelijk gemaakt dat we hebben geleerd van de fouten van het verleden. We hebben in Nederland en andere Europese landen een securitisatieproduct dat degelijk in elkaar zit, dat veilig is, waarover heel duidelijke informatie wordt verstrekt. En passen jullie je regels hier nou eindelijk eens op aan.’ Terug naar 2008 – duidelijker kan het niet worden gezegd.

Het heeft alles te maken met de lucratieve geldmachine die het hypotheekbedrijf voor banken is. Ga maar na: volgens berekeningen van het Amsterdamse Centrum voor Recht en Economie bedraagt de bruto rentemarge op hypothecaire kredieten een slordige 3 procent. Op een hypotheekportefeuille van 650 miljard euro betekent dat een netto inkomstenstroom van bijna 20 miljard euro per jaar. Afgezet tegen operationele baten van 15 miljard euro, 7,3 miljard euro en 13 miljard euro in 2013 voor respectievelijk ING, ABN Amro en Rabobank betekent dit dat bijna 60 procent van de bancaire inkomsten afkomstig is van het hypotheekbedrijf. En zo goed als risicovrij: sinds 1993 valt een groeiend deel van de verstrekte hypotheken (driekwart in 2012)  onder de Nationale Hypotheek Garantie en is het wanbetalingsrisico dus voor de staat. En als het echt mis gaat – zo heeft de crisis geleerd – zijn het de belastingbetalers die er voor opdraaien, niet de bankiers.

Voeg er nog wat advies- en bemiddelingskosten, kosten voor bankgaranties, bereidstellingsprovisie, rente en kosten eventuele overbruggingskredieten, bouwrentes en boeterentes, om maar te zwijgen van de commissies die securitisaties de bank opleveren aan toe en het is evident waarom banken niets liever deden (en doen) dan hypotheken slijten; waarom hypotheken de grootste post op de balansen van de Nederlandse grootbanken zijn: 209 miljard euro op een bancaire balans van 670 miljard euro bij Rabobank, 290 miljard euro (Nederlandse en buitenlandse hypotheken) op een balans van 880 miljard euro bij ING en 150 miljard euro op een balans van 372 miljard euro bij ABN Amro; waarom bankiers en (bank)economen ook na de crisis bij hoog en bij laag ontkennen dat Nederland een huizenzeepbel heeft gekend omdat de ‘fundamentals’ in orde zouden zijn en Nederland gevrijwaard is gebleven van Spaanse spookvilla’s en Ierse spookdorpen.

En waarom de hypotheekrenteaftrek nog altijd als voornaamste boosdoener wordt gezien en niet de soepele leenvoorwaarden van banken, terwijl deze fiscale faciliteit al sinds 1893 bestaat en ook andere landen die kennen, waardoor levensgroot vragen opdoemen als waarom hier en waarom nu? 

ING en de bonussen - uit: De Schaduwelite voor en na de crisis, pp. 210-211

Of neem het anonieme dreigement van ING op 30 juni 2014 in Het Financieele Dagblad dat de bank broedde op verplaatsing van delen van het hoofdkantoor naar Frankfurt of Londen om het Nederlandse bonusplafond van 20 procent van het vaste salaris te omzeilen. Volgens de krant speelt de bank met scenario’s om sommige concernfuncties – stafdiensten, risicomanagement, financiering en enkele zakenbankfuncties worden genoemd – onder te brengen in andere jurisdicties. Dat heeft mede te maken met het bankentoezicht, dat onder de Europese bankenunie in Frankfurt wordt ondergebracht en de Europese dominantie van het Londense financiële centrum, dat sinds de crisis alleen maar is toegenomen. Maar de bonuskwestie speelt wel degelijk ook een rol, zo vertelde CEO Ralph Hamers begin augustus in een interview aan de Financial Times. Hij liet weten ‘niet blij’ te zijn met het Nederlandse bonusplafond en zich te verbazen over het gemak waarmee het kabinet over het belang van een gelijk Europees speelveld heenstapte; daar was de Europese bankenunie toch voor bedoeld? Hamers voegde eraan toe dat ING mogelijk zou kunnen besluiten om bonusgevoelige activiteiten als zakenbankieren en vermogensbeheer te verplaatsen naar andere landen.

De CIO van ING Vermogensbeheer, bedrijfseconoom Hans Stoter, deed er in een interview met het wekelijkse vermogensbeheerkatern van de Financial Times van 10 augustus 2014 nog een schepje bovenop. Daarin liet Stoter weten zich geen zorgen te maken over het Nederlandse bonusplafond. Stoter: ‘Zelfs in de Nederlandse context ben ik ervan overtuigd dat we erin zullen slagen onze mensen te belonen zoals het hoort’ [mijn cursivering].’ Volgens Stoter is het plafond van 20 procent namelijk een gemiddelde voor de bank als geheel en geldt het niet per individu. Dit geeft ING voldoende flexibiliteit om waar gepast hogere bonussen uit te keren [mijn cursivering]. Ook over de bankierseed laat Stoter zich laatdunkend uit, omdat het normen vastlegt waar vermogensbeheerders zich toch al aan houden: ‘Ik ken niemand die zoiets heeft van, dit is een belangrijke gelofte die ik hier afleg. Dit zijn huis-tuin-en-keukennormen die simpelweg samenvatten wat je toch al moet doen – beloven de belangen van je klanten te dienen. Als je dat niet doet, lopen ze bij je weg en ga je over de kop.’

Als de bedoeling van de minister was om via wetgeving een nieuwe betalingsnorm, en dus betalingsmoraal, af te dwingen, komt hij afgaand op de uitlatingen van Stoter en Hamers van een koude kermis thuis. Als het dienen van klantenbelang hetzelfde betekent als het vóór de crisis betekende, zijn we geen millimeter opgeschoten. En als de betalingsnormen die bankiers voor gepast houden net als vóór de crisis afgemeten worden aan wat in The City wordt uitgekeerd, fungeert het Nederlandse bonusplafond niet als nieuwe norm, maar als populistisch piketpaaltje waar de amorele beloningsdeskundigen van Hay Group handig omheen manoeuvreren. Met mondialisering en gelijk speelveld als legitimatie en vertrek als chantagemiddel.